που προβλέπει η Εκκλησία. Τα έθιμα ανά περιοχή, προερχόμενα από παραδόσεις που χάνονται στο βάθος του χρόνου, έρχονται με τη σειρά τους να τονίσουν το πνεύμα των ημερών, «καλώντας» τις τοπικές κοινωνίες να συμμετέχουν με ένα ξεχωριστό τρόπο στην Ανάσταση και την γιορτή του Πάσχα.
Στην Κέρκυρα οι «Μπότηδες», στην Κάλυμνο οι δυναμίτες, το κάψιμο του Ιούδα σε ορισμένες περιοχές της χώρας, ο σαϊτοπόλεμος στην Καλαμάτα, είναι μόνο μερικά από τα έθιμα που δίνουν ένα ξεχωριστό χρώμα στον τρόπο που η Ελλάδα γιορτάζει.

Οι Μπότηδες στη Σπιανάδα
Η Κέρκυρα, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου «βουλιάζει» από το πλήθος των πιστών, αλλά και τουριστών, που έρχονται στο νησί για να παρακολουθήσουν μεταξύ άλλων το έθιμο «Μπότηδες», που λαμβάνει χώρα στην καρδιά του νησιού στην πλατεία Σπιανάδα.
Σύμφωνα με το έθιμο, με την πρώτη Ανάσταση στις 12 το μεσημέρι, οι κάτοικοι της Κέρκυρας, που έχουν στολίσει τα ψηλά παραθυρόφυλλά τους με κόκκινα εμβλήματα και λουλούδια, πετάνε τους «Μπότηδες». Πρόκειται για πήλινα κανάτια με στενό στόμιο και δυο χερούλια στο πλάι για τη μεταφορά τους, δεμένα με κόκκινες κορδέλες. Για το εν λόγω έθιμο που αποτελεί ένα συνδυασμό ενετικών παραδόσεων και ορθόδοξων εθίμων, υπάρχουν διαφορετικές θεωρίες για το πώς ξεκίνησε.
Μία απ” αυτές το θεωρεί μεσαιωνικό έθιμο, κατάλοιπο της Ενετοκρατίας. Οι Βενετοί, ως καθολικοί, έσπαγαν τις παλιές στάμνες την Πρωτοχρονιά, στη μεγαλύτερη γιορτή τους ως «φόρο» στο νέο χρόνο, προκειμένου να τους φέρει καινούργια αγαθά στο σπιτικό τους.
Οι ορθόδοξοι «μετακόμισαν» το έθιμο χρονικά και το μετέφεραν στη δική τους μεγαλύτερη γιορτή, το Πάσχα. Μια δεύτερη εκδοχή, με μεσαιωνικές ρίζες κι αυτή, αναφέρει ότι πρόκειται για προσπάθεια να εκδιωχθούν τα «μολύσματα», τα κακά και μοχθηρά πνεύματα που έβαζαν σε πειρασμό τους ανθρώπους την προηγούμενη χρονιά.
Η τρίτη εκδοχή κάνει λόγο για παγανιστική προέλευση. Ο οργασμός της φύσης και η συλλογή των φρέσκων καρπών, απαιτούν νέα κανάτια και δοχεία για την αποθήκευση τους με αποτέλεσμα τα παλιά να πετιούνται και, μάλιστα, όσο πιο τελετουργικά, τόσο πιο αποδοτική θα είναι και η νέα συγκομιδή. Σύμφωνα με τη θρησκευτική μας παράδοση, το σπάσιμο των «Μπότηδων αναπαριστά με τους κρότους, την οργή για τη προδοσία του Ιούδα.
Το έθιμο συνοδεύουν οι βροντεροί κανονιοβολισμοί που ακούγονται από το Παλιό Φρούριο της Κέρκυρας, αλλά και οι φιλαρμονικές του τόπου που παίζουν θρησκευτικά εμβατήρια. Οι παρευρισκόμενοι στο έθιμο σπεύδουν να μαζέψουν τα κομμάτια από τα σπασμένα πήλινα κανάτια, να τα πάρουν σπίτι τους και να τα φυλάξουν στο εικονοστάσι τους, καθώς σύμφωνα με τους Κερκυραίους φέρουν τύχη και ευημερία.
Από τις σούβλες στους λάκκους
Απ” άκρη σ” άκρη στη Ρούμελη ακόμα και σε χωριά με λιγοστούς κατοίκους τις άγιες μέρες της Πασχαλιάς αποκτούν ζωή. Τα πασχαλινά έθιμα στη Ρούμελη έλκουν την καταγωγή τους από τον περασμένο αιώνα και όχι μόνο δεν ξεθωριάζουν με το πέρασμα του χρόνου, αλλά ζωντανεύουν όλο και περισσότερο, καθώς οι νεότερες γενιές συμμετέχουν με ιδιαίτερο μεράκι και κέφι, τόσο στην προετοιμασία του «λάκκου» της φωτιάς και στο σούβλισμα, όσο και στο πασχαλινό γλέντι που ακολουθεί. Αν βρεθείτε Πάσχα στη Λαμία, μην παραλείψετε να παρακολουθήσετε την περιφορά και, κυρίως, τη συνάντηση των Επιταφίων στην Πλατεία πάρκου της πόλης τη Μεγάλη Παρασκευή, με τη συμμετοχή της φιλαρμονικής και χιλιάδων κατοίκων και επισκεπτών.
Όλη η γειτονιά ένα τραπέζι
Στην Αμφίκλεια, η κάθε οικογένεια δεν ψήνει μόνη της το πατροπαράδοτο αρνί, αλλά όλη η γειτονιά μαζί, συντηρώντας μια παράδοση ετών. Στις γειτονιές και τα σταυροδρόμια της Αμφίκλειας βλέπεις να ψήνονται 10-15, ίσως και περισσότερα, αρνιά στη σειρά. Πριν ο καθένας πάρει τον δρόμο για το γιορτινό τραπέζι του σπιτιού του, θα πρέπει πρώτα να ολοκληρωθεί το γλέντι στην παρέα, έστω και αν «θυσιάσουν» ένα μέρος απ” το αρνί….
Μάλιστα, πολλές από τις παρέες που έχουν συναντώνται ριζώσει σταθερά, φροντίζουν να εξασφαλίσουν «ρεφενέ» ένα μικρό αρνί για να βγει από την φωτιά πρώτο και να συνοδεύσει το γλέντι της παρέας.
Στη Λιβαδειά, οι κάτοικοι της πόλης μένουν σχεδόν άγρυπνοι το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου για να φτιάξουν τον «λάκκο» και πριν ακόμη ξημερώσει να έχουν ετοιμάσει το σημείο και τον σωρό με τα κλαδιά. Ο μεγαλύτερος της οικογένειας ή της παρέας, αφού κάνει τον σταυρό του, ανάβει τη φωτιά με τη λαμπάδα της Αναστάσεως.
Με αρκετή υπομονή, ραντίσματα νερού και χτυπήματα στα φλεγόμενα κλαδιά, η θράκα ετοιμάζεται και μπαίνουν επάνω τα αρνιά. Στον δημοτικό «λάκκο», που στήνεται στην περιοχή της Κρύας, προσφέρονται δωρεάν σουβλιστό αρνί, μεζέδες και κρασί στους επισκέπτες και στους παρευρισκομένους, ενώ συμμετέχουν παραδοσιακά χορευτικά συγκροτήματα.
Τα «Δάκρυα της Παναγιάς»
Στην Άμφισσα, λαμβάνει χώρα ένα ενδιαφέρον πασχαλινό έθιμο της Ρούμελης. Ονομάζεται «Δάκρυα της Παναγιάς».
Το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής σύμπασα η Άμφισσα κάθεται σε καφενεία, μεζεδοπωλεία κι εστιατόρια για να καταναλώσει σαρακοστιανά χωρίς λάδι και μεγάλες ποσότητες τσίπουρου και ούζου, που είναι τα εν λόγω…. δάκρυα!
Στην Αρκίτσα, τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα συναντάμε το έθιμο της Ρωμάνας. Γυναίκες με τοπικές ενδυμασίες τραγουδώντας το τραγούδι της Ρωμάνας, συγκεντρώνουν χρήματα και υλικά για να φτιάξουν παραδοσιακές πίτες.
Το ίδιο απόγευμα στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου υπό τους ήχους παραδοσιακής μουσικής προσφέρουν τις πίτες που ετοίμασαν.
Στην Αράχοβα ανήμερα του Πάσχα γίνεται η περιφορά της εικόνας του Αγίου Γεωργίου, την οποία συνοδεύουν περί τα 500 άτομα ντυμένα με παραδοσιακές φορεσιές. Την επόμενη ημέρα πραγματοποιείται αγώνας δρόμου των γερόντων (ανηφορικός δρόμος), οι οποίοι ξεκινούν από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και φτάνουν στον λόφο.
Ο Ιούδας καίγεται
Στην Υπάτη, το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, μετά την Αγάπη, πραγματοποιείται το «κάψιμο του Ιούδα», έθιμο που χάνεται στα βάθη του παρελθόντος, ενώ στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου, ο παπάς σέρνει τον αναστάσιμο χορό, ψάλλοντας το «Χριστός Ανέστη». Κάθε χρόνο αυτή την ημέρα, σύσσωμος ο λαός της Υπάτης, αλλά και της ευρύτερης περιοχής, αναβιώνει και κρατάει ζωντανό το πανάρχαιο αυτό έθιμο.
Οι γιορτές συνεχίζονται έως και την Τετάρτη μετά το Πάσχα με τη μεγάλη πορεία των αντρών του χωριού της Υπάτης προς την Παναγία Αρσάλη. Το απόγευμα – μόνον οι άνδρες – ανεβαίνουν στην Παναγία Αρσαλή (Αγία Ιερουσαλήμ), διανύοντας με τα πόδια μια απόσταση περίπου δύο ωρών για να φτάσουν στην σπηλαιο-εκκλησιάς, όπου θα διανυκτερεύσουν. Το ίδιο βράδυ στην Υπάτη, οι γυναίκες και τα παιδιά ανάβουν φωτιές στο κεντρικό σταυροδρόμι και καίνε τα παλιά μαγιάτικα στεφάνια, χορεύοντας και τραγουδώντας παραδοσιακά μαγιάτικα τραγούδια. Όσοι αντέχουν, πηδούν πάνω από τις φωτιές.
Η Αγία Ιερουσαλήμ, είναι η Αγία των σπηλαίων και των βράχων και το έθιμο προέρχεται από τα αρχαία ελληνορωμαϊκά Ροζάλια (παγανιστικές εορτές της Άνοιξης). Κατά την Επανάσταση του 1821 η Αγία Ιερουσαλήμ υπήρξε ορμητήριο και σημείο συνάντησης των οπλαρχηγών της περιοχής.
Χριστός Ανέστη, χαλάζι να μην πέσει
Στα χωριά της Δυτικής Φθιώτιδας τη νύχτα της Ανάστασης, ένας επίτροπος της Εκκλησίας παίρνει μια σκλίδα (καλάμι από βρίζα) αγιασμένη από τον αγιασμό των Φώτων, ανεβαίνει στο καμπαναριό ψηλά και την ανάβει για να προφυλάξουν ολόκληρη την περιοχή από το χαλάζι. Ο τόπος που θα δει το φως αυτής της σκλίδας δεν κινδυνεύει από χαλάζι.
Στo χωριό των Αγίων Αναργύρων Μουζακίου Καρδίτσας τη Μεγάλη Πέμπτη τα μεσάνυχτα, όπως αναφέρει ο π. Νικόλαος Δαλαγιώργος, τελείτε η Ιερά Παράκληση στην Οδό του Μαρτυρίου Του Ιησού Χριστού, ενώ την Μ. Παρασκευή μετά την περιφορά του επιταφίου αναβιώνει το έθιμο της αναπαράστασης της «Εις Άδου Καθόδου» του Κυρίου.
Την Κυριακή του Πάσχα, μετά τον εσπερινό της Αγάπης, οι κάτοικοι του χωριού και οι επισκέπτες τραγουδούν και χορεύουν πασχαλιάτικα τραγούδια, χωρίς όμως μουσική υπόκρουση όπως η παράδοση ορίζει. Τους χωριανούς καλωσορίζει ο π. Νικόλαος μαζί με τα παιδιά του Κατηχητικού, τα οποία τραγουδούν δίνοντας την δική τους νότα στην έναρξη της εκδήλωσης: «Χίλια Καλώς ορίσατε, φίλοι “μ αγαπημένοι από καιρό χαρούμενοι και καλοκαρδισμένοι». Τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα τιμάται ιδιαίτερα η Εφέστειος Εικόνα της Παναγίας Βασίλισσας, η οποία λιτανεύεται μετά τη Θεία Λειτουργία στο χωριό.
Στον Άη Γιώργη τον Μαντηλά
Ένας σημαντικός σταθμός στην πασχαλιάτικη παράδοση στην περιοχή Καλαμπάκας, και ειδικότερα στο Καστράκι, είναι ο Άη Γιώργης ο Μαντηλάς.
Εκεί κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας στο νεότερο εξωκλήσι του αγίου που βρίσκεται στα ριζά του βράχου, στο ερειπωμένο ομώνυμο Μοναστήρι, νέοι ζωσμένοι με εκατοντάδες μαντήλια -τάματα πιστών, σκαρφαλώνουν στον απότομο βράχο με τη βοήθεια σχοινιών. Σκοπός τους να κρεμάσουν τα καινούργια μαντήλια-τάματα και να πάρουν τα περσινά, τα οποία κατεβαίνοντας τα μοιράζουν ως φυλαχτό στους προσκυνητές που παρακολουθούν με δέος την ανάβαση καθώς είναι μια προσπάθεια ιδιαίτερα δύσκολη και επικίνδυνη.
Το έθιμο των μαντηλιών φέρεται να ανάγεται στην εποχή της τουρκοκρατίας, όταν, όπως αναφέρει η λαϊκή παράδοση, μια Τουρκάλα προσευχήθηκε στον Άγιο να κάνει καλά τον άνδρα της, ο οποίος ενώ έκοβε ξύλα κάτω από το μοναστήρι του Αγίου, έπεσε λιπόθυμος. Ο άνδρας σηκώθηκε εντελώς καλά και η Τουρκάλα για να ευχαριστήσει τον Άγιο πρόσφερε το μαντήλι της. Από τότε η μονή ονομάστηκε Άγιος Γεώργιος Μαντηλάς.
Ωστόσο, για το έθιμο των μαντηλιών και κυρίως για το εν λόγω περιστατικό διατυπώνονται διάφορες εκδοχές.
Τα παζάρια των Χανίων
Tο παραδοσιακό παζάρι των Βουκολιών που οργανώνεται κάθε χρόνο τη Μεγάλη Παρασκευή αποτελεί
ιδιαίτερο σημείο αναφοράς για τα Χανιά, έχοντας τις ρίζες στην περίοδο της τουρκοκρατίας. Στη σημερινή του μορφή και προσαρμοσμένο στο πνεύμα της εποχής, το παζάρι είναι ουσιαστικά μια εμποροπανήγυρη και ζωοπανήγυρη που συγκεντρώνει εκατοντάδες μικροπωλητές και πλήθος κόσμου από κάθε γωνιά της Κρήτης.
Το παραδοσιακό παζάρι των Βουκολιών έχει την δική του ιστορία. Οι Βουκολιές, πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν σημείο αναφοράς της κεντρικής και ανατολικής Κισάμου αλλά και του κεντρικού Σελίνου. Η περιοχή, καθώς ήταν γεωργοκτηνοτροφική, συγκέντρωνε κόσμο για πώληση και ανταλλαγή προϊόντων. Ήταν ένας από τους κυριότερους χώρους για οικονομικές συναλλαγές και κοινωνικές σχέσεις και λειτουργούσε κάθε Σάββατο. Οι ημέρες που το παζάρι έφθανε στο αποκορύφωμά του ήταν η παραμονή του Δεκαπενταύγουστου και η Μεγάλη Παρασκευή, κατά την οποία μάλιστα γίνονταν και συνοικέσια.
Εκτός από τα παζάρι των Βουκολιών, φέτος για πέμπτη συνεχή χρονιά θα πραγματοποιηθεί και παζάρι στην Κίσαμο. Tο παζάρι γινόταν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και αναβίωσε με πρωτοβουλία του δήμου και του εμπορικού συλλόγου της περιοχής. Για τέταρτη φορά παζάρι, θα πραγματοποιηθεί και στο χωριό Βρύσες του δήμου Αποκορώνου με συμμετοχή κυρίως επαγγελματιών και κτηνοτρόφων της περιοχής.
Στην περιοχή των Χανίων τα ήθη και τα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα δεν διαφέρουν από αυτά άλλων περιοχών. Την παραμονή της Ανάστασης τα παιδιά σχηματίζουν ένα μεγάλο σωρό από ξύλα και στην κορυφή βάζουν ένα σκιάχτρο, που υποτίθεται ότι είναι ο Ιούδας, και την ώρα που ο ιερέας λέει το «Χριστός Ανέστη», βάζουν φωτιά και τον καίνε. Συνήθως το κάψιμο του Ιούδα «συνοδεύεται» από βεγγαλικά.
Τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα, γιορτή του Αγίου Γεωργίου, στην ορεινή περιοχή του χωριού Ασή Γωνιά αναβιώνει κάθε χρόνο το έθιμο του αρμέγματος των προβάτων. Οι κτηνοτρόφοι της περιοχής οδηγούν τα κοπάδια τους στην αυλή της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, τα αρμέγουν, και μοιράζουν το γάλα τους σε όσους βρεθούν εκεί.Το έθιμο τηρείται με ευλάβεια από όλους τους κτηνοτρόφους, καθώς η παράδοση και οι διάφορες δοξασίες θέλουν όσους δεν κατεβάσουν τα πρόβατα τους να βρίσκονται σε δυσμένεια από τον Άγιο.
Οι Λαζαρίνες, ο Γολγοθάς και τα Νεκρόδειπνα
Ο κύκλος των πασχαλιάτικων εθίμων στην δυτική Μακεδονία αρχίζει από το Σάββατο του Λαζάρου. Οι Λαζαρίνες -με τις χρωματιστές παραδοσιακές στολές τους- από την Αιανή, τον Κρόκο, την Λευκοπηγή, την Καισαριά, την Αγ. Παρασκευή και άλλες περιοχές της Κοζάνης, ξεκινούν για να χορέψουν στις πλατείες το χορό «Τσιντσιρό» και να τραγουδήσουν Λαζαράτικα τραγούδια στις γειτονιές των χωριών τους. Οι Λαζαρίνες έλκουν την καταγωγή τους από τα «Παρθένεια», τους χαρακτηριστικούς χορούς των δωρικών πόλεων του βορρά από ομάδες κοριτσιών.
Αργότερα, στα χριστιανικά χρόνια συνδέθηκαν με την Ανάσταση του Λαζάρου, την αναγέννηση της φύσης και την ανανέωση της ζωής. Στο έθιμο λάμβαναν μέρος μόνο τα κορίτσια, ενώ σήμερα συμμετέχουν γυναίκες όλων των ηλικιών. Βασικό χαρακτηριστικό είναι ο χορός και το τραγούδι χωρίς καμία συμμετοχή μουσικών οργάνων.
Στο Δρυόβουνο του δήμου Βοΐου, το πρωί της Μ. Παρασκευής πραγματοποιείται «η αναπαράσταση της Αποκαθήλωσης του Χριστού» στο λόφο του «Γολγοθά» που βρίσκεται σε ύψωμα του χωριού. Πλήθος πιστών συμμετέχει στην πομπή που σχηματίζεται προς τον λόφο «Γολγοθά», όπου σε κλίμα κατάνυξης ο μητροπολίτης Σισανίου & Σιατίστης θα παραδώσει το σκήνωμα του Ιησού στις μυροφόρες, τις νέες κοπέλες με παραδοσιακές στολές που έχουν φθάσει από όλη την δυτική Μακεδονία για να συμμετάσχουν στο έθιμο.
Στην Κοζάνη, το «Χριστός Ανέστη», πολλοί κάτοικοι της πόλης θα το ψάλλουν στο νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου. Έχουν συγκεντρωθεί από νωρίς γύρω από τα μνήματα των νεκρών τους και με αναμμένη τη λαμπάδα ψάλλουν το «Χριστός Ανέστη». Θα τσουγκρίσουν τα αυγά τους και θα ανταλλάξουν ευχές. Φεύγοντας θ” αφήσουν και κόκκινα αυγά στο μνήμα για να «χορτάσουν» τα χαμένα μέλη της οικογένειας.
Σε πολλά χωριά της Κοζάνης οι κάτοικοι Ποντιακής καταγωγής συνηθίζουν τα περίφημα Νεκρόδειπνα. Την Δευτέρα και την Τρίτη του Πάσχα στο Πρωτοχώρι Κοζάνης, οι Πόντιοι μαζεύονταν από νωρίς στα μνήματα, και ετοιμάζουν το κανονικό εορταστικό τραπέζι της οικογένειας με σπιτικά εδέσματα γλυκά, κόκκινο κρασί και ότι άλλο αγαπούσαν οι νεκροί. Το γεύμα διαρκεί μέχρι αργά το απόγευμα και συνήθως σφραγίζεται μένα τρικούβερτο μεθυστικό γλέντι, συνοδεία ποντιακής λύρας με χορούς και τραγούδια που θυμίζουν τους θανόντες -μέλη της οικογένειας. Η ατμόσφαιρα είναι συγκλονιστική. Στην Δεσκάτη Γρεβενών έχουμε το έθιμο με τον Τρίπατο χορό την Παρασκευή μετά το Πάσχα. Οι άντρες μαζεύονται στην κεντρική πλατεία σχηματίζουν κύκλο και αρχίζουν να χορεύουν. Οι πιο επιδέξιοι αρχίζουν ανεβαίνουν στους ώμους άλλων αντρών μέχρι να σχηματιστούν τρία πατώματα χορού. Αν ο χορός μέχρι την τρίτη προσπάθεια πετύχει τότε το έθιμο λέει ότι θα πάει καλά και η χρονιά χωρίς δυσκολίες.
Το έθιμο της φωτιάς
Πασχαλινά έθιμα που έρχονται από τα βάθη των αιώνων, διασώζονται και αναβιώνουν σε πολλές περιοχές της Ηπείρου. Η «φωτιά», το «κάψιμο του Ιούδα», η «πρώτη Ανάσταση», αλλά και το «ταφικό» έθιμο στο Γηρομέρι Φιλιατών, διαφυλάχθηκαν από γενιά σε γενιά , και κρατούν τις παραδόσεις της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα.
Στην Άρτα, την Μεγάλη Πέμπτη στο προαύλιο του Ιερού Ναού της Αγίας Θεοδώρας, θα ανάψει μία μεγάλη φωτιά κατά την ακολουθία των 12 Ευαγγελίων. Μόλις ο ιερέας αναγνώσει το 6ο Ευαγγέλιο, σε ανάμνηση της πυράς που άναψαν οι μαθητές του Κυρίου έξω από το κυβερνείο του πόντιου Πιλάτου περιμένοντας την απόφαση για την τύχη του, έξω από την εκκλησία θα ανάψει η φωτιά. Τα μέλη του Συλλόγου της Ενορίας Αγίας Θεοδώρας, αναβιώνουν κάθε χρόνο το έθιμο που χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Το βράδυ του Μεγάλου Σάββατου, σε πολλές ενορίες της Άρτας θα αναβιώσει το έθιμο του καψίματος του Ιούδα. Από το πρωί οι νέοι της ενορίας, ασχολούνται για να φτιάξουν ένα ομοίωμα του Ιούδα και στη συνέχεια το τοποθετούν σε μία αυτοσχέδια κρεμάλα. Τα μεσάνυχτα μετά το Αναστάσιμο Ευαγγέλιο θα του βάλουν φωτιά για να καεί. Την ίδια στιγμή, θα αφεθούν στον ουρανό της πόλης, πολύχρωμα φαναράκια, για να συμβολίσουν την άνοδο της ψυχής στον ουρανό.
Πρώτη Ανάσταση στο Διαβολοπάζαρο
Στο «Σαϊτάν Παζάρ» ή Διαβολοπάζαρο, στο γραφικό λιθόστρωτο στην Πρέβεζα, θα αναβιώσει το έθιμο της πρώτης Ανάστασης. Μόλις ο ιερέας του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Χαράλαμπους σημάνει την πρώτη Ανάσταση, οι ήχοι των κροτίδων ξεσηκώνουν την πόλη, ενώ πήλινα κανάτια σπάζουν στο πλακόστρωτο του Σαϊτάν.
Πρόκειται για έθιμο, που έλκει την καταγωγή του από την εποχή της Τουρκοκρατίας και κάτοικοι και καταστηματάρχες το τηρούν έως σήμερα. Την εποχή εκείνη οι Πρεβεζιάνοι έφτιαχναν μόνοι τους κροτίδες, προκειμένου να κρατήσουν μακριά τους Τούρκους τις άγιες μέρες του Πάσχα.
Σκαλισμένη πάνω σε πέτρα σε εμφανές σημείο στο στενό δρομάκι, είναι η ιστορία της ονομασίας του Σαϊτάν Παζάρ. «Μια φορά κατά την διάρκεια της Τουρκικής Κατοχής, ήταν στην Πρέβεζα ένας Τούρκος στρατιωτικός διοικητής πολύ σκληρός και βίαιος. Ένα βράδυ, οι κάτοικοι αυτού του δρόμου, άλειψαν με σαπούνι το καλντερίμι στο σημείο όπου είχε την πιο απότομη κλίση. Όταν την επόμενη ο διοικητής πέρασε από εδώ, το άλογό του γλίστρησε κι” ο ίδιος έπεσε φωνάζοντας, «Σαϊτάν Παζάρ», δηλαδή, Διαβολοπάζαρο».
Στο χωριό Γηρομέρι Φιλιατών τη Δευτέρα του Πάσχα, οργανοπαίχτες πηγαίνουν πάνω από τους τάφους για να αναβιώσουν το μοναδικό ταφικό έθιμο στην Ελλάδα που έχει ρίζες στις αρχές του 18ου αιώνα. Αμέσως μετά την θεία λειτουργία στον ιερό Ναό της Αγίας Παρασκευής στο νεκροταφείο του χωριού, κάτοικοι και συγγενείς νεκρών στέκονται δίπλα τους τάφους.
Με κλαρίνα, ντέφια, λαούτα και ακορντεόν, σπάει η νεκρική σιωπή και γιορτάζουν τη Λαμπρή, με τους δικούς τους ανθρώπους που έφυγαν. Οι συγγενείς του νεκρού παραγγέλνουν το αγαπημένο τραγούδι του για να ακουστεί πάνω από τον τάφο του. Στη συνέχεια, όλοι όσοι βρίσκονται στο νεκροταφείο, στήνουν γλέντι με παραδοσιακά τραγούδια. Για να συνεχιστεί το έθιμο από γενιά σε γενιά στο νεκροταφείο βρίσκονται και τα παιδιά του χωριού.
Οβελίας; Οχι! Έχουμε «καπαμά»!
Διαφορετικά έθιμα, ξεχωριστά για κάθε νησί, υπάρχουν στα Δωδεκάνησα για το Πάσχα, ο εορτασμός του οποίου είναι πράγματι ξεχωριστός. Μια σημαντική διαφορά, σε σχέση με τις περισσότερες περιοχές της χώρας, είναι ότι στα Δωδεκάνησα την ημέρα του Πάσχα δεν περιλαμβάνεται στο μενού ο οβελίας, τα κοκορέτσια και τα συναφή εδέσματα.
Το τραπέζι της Ανάστασης περιλαμβάνει την παραδοσιακή μαγειρίτσα το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου και την Κυριακή μεσημέρι τον «Λαμπριάτη», που είναι αρνί ή κατσίκι στο φούρνο γεμιστό με ρύζι και εντόσθια που στα χωριά της Ρόδου ονομάζεται «καπαμάς».
Η τελετή του Νιπτήρα
Στην Πάτμο η Μεγάλη Εβδομάδα αποτελεί μια μοναδική εμπειρία. Το έθιμο που κάνει το Πάσχα στην Πάτμο ξεχωριστό, είναι η τελετή του Νιπτήρα, το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης, το οποίο αποτελεί την αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου: ο Ηγούμενος, όπως ακριβώς ο Ιησούς, πλένει τα πόδια δώδεκα μοναχών που κάθονται γύρω από τη μεγάλη εξέδρα, όπως οι μαθητές στο Μυστικό Δείπνο. Τη Μεγάλη Παρασκευή γίνεται η αναπαράσταση της Αποκαθήλωσης στη Μονή του Αγίου Ιωάννη και το ίδιο βράδυ όλοι οι Επιτάφιοι συναντιούνται στις πλατείες της Σκάλας και της Χώρας. Η Ανάσταση γίνεται, επίσης, στο Μοναστήρι και ανήμερα του Πάσχα διαβάζεται το Ευαγγέλιο σε επτά γλώσσες.

Το Μοιρολόι του Χριστού
Εντυπωσιακή είναι η Ανάσταση στο νησί της Καλύμνου, με τους αυτοσχέδιους δυναμίτες που ρίχνονται και οι οποίοι ταρακουνούν στην κυριολεξία το νησί. Στην Κάλυμνο, επίσης τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης, όσες γυναίκες, νέες και ηλικιωμένες μπορούν, κάθονται κοντά και γύρω από τον Εσταυρωμένο και αρχίζουν να λένε το «Μοιρολόι του Χριστού», που μεταφέρεται από γενιά σε γενιά εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Το μοιρολόι διαρκεί περίπου μια ώρα και έχει δική του μελωδία ανάμεσα σε βυζαντινό τροπάρι και θλιμμένο δημοτικό τραγούδι. Επαναλαμβάνεται αρκετές φορές.
Τη Μεγάλη Παρασκευή, δημιουργείται ένα ανεπανάληπτο θέαμα, καθώς οι επιτάφιοι, άλλοι στολισμένοι με φυσικά λουλούδια και άλλοι ντυμένοι με ρούχα μεταξωτά, μαζεύονται όλοι μαζί ο ένας πίσω από τον άλλο κι ακολουθούν οι ενορίτες με τα κεριά αναμμένα. Όλοι θα περάσουν μπροστά από το Δεσπότη που στέκεται έξω από το Μητροπολιτικό Ναό να τους ευλογήσει για να επιστρέψουν στις ενορίες τους.

Ημέρες πένθους
Στην Κάρπαθο τα πασχαλινά έθιμα ξεχωρίζουν στον Όλυμπο, όπου οι κάτοικοι ακολουθούν παραδόσεις πένθους και θρήνου στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, αλλά και λαμπρού εορτασμού, που κορυφώνεται τη Λαμπρή Τρίτη. Αποχωρίζονται τις παραδοσιακές πολύχρωμες στολές τους μόνο τη Μεγάλη Εβδομάδα, όταν τις αντικαθιστούν με μια «πένθιμη» ενδυμασία.
Μετά το συγκινητικό Επιτάφιο της Μεγάλης Παρασκευής, οι γυναίκες ετοιμάζουν το Μεγάλο Σάββατο το λαμπριάτικο οφτό για την επόμενη μέρα, δηλαδή, κατσικάκι ή αρνί με γέμιση, κυρίως από ρύζι. Τη Δευτέρα του Πάσχα οι γυναίκες πηγαίνουν στους φούρνους για να φουρνίσουν πασχαλινές πίτες με μυζήθρα και μπαχαρικά και στη συνέχεια στο νεκροταφείο για να ασπρίσουν και να στολίσουν με λουλούδια τους τάφους. Οι Ολυμπίτες στολίζουν τη Λαμπρή Τρίτη τις εικόνες της εκκλησίας με χρωματιστές μαντίλες και τις κουβαλάνε στα χέρια, οδεύοντας ξανά προς το νεκροταφείο.
Τα εκρηκτικά κλειδιά
Στην Κω, ενώ οι μεγάλοι ασχολούνται με τις πασχαλινές δουλειές και τον εκκλησιασμό, τα παιδιά προετοιμάζονται για την Ανάσταση. Παίρνουν μεγάλα κλειδιά από εκείνα που είχαν οι παλιές κλειδαριές, δένουν με ένα σχοινί το κλειδί με μπαρούτι και βάζουν το καρφί στην τρύπα του κλειδιού, το βράδυ της Ανάστασης το χτυπούν δυνατά στον τοίχο για να εκπυρσοκροτήσει.
Άλλοι κόβουν μακριές λωρίδες χαρτιού, βάζουν στην άκρη της κάθε λωρίδας μπαρούτι και ένα φιτίλι, την τυλίγουν τριγωνικά, ώστε να προεξέχει το φυτίλι που το ανάβουν και από την ώρα που ο παπάς λέει το «Χριστός Ανέστη». Το πρωί του Μ. Σαββάτου, η εκκλησία στρώνεται με μικρά μοβ μυρωμένα λουλούδια του βουνού που λέγονται λαμπρές. Οι νοικοκυρές φτιάχνουν τις λαμπρόπιττες και το γεμιστό αρνί.
Ο Ορφανός ή Αρφανός
Χαραγμένο στη μνήμη των γερόντων του ορεινού Μυλοποτάμου, παραμένει το έθιμο του Αρφανού ή Ορφανού, που έχει ρίζες χαμένες στα παλιά χρόνια των μύθων και των παραμυθιών αλλά για πολλές δεκαετίες στα σύγχρονα μεταπολεμικά χρόνια, αναβιώνει κάθε χρόνο και πιο έντονα, στον ορεινό κυρίως όγκο του Ψηλορείτη.
Στο έθιμο συμμετέχουν αγόρια, νέοι των χωριών, μεγάλοι άνδρες και γέροντες, που σχεδόν στο σύνολο της περιόδου της Σαρακοστής συλλέγουν ανά ομάδες και γειτονιές, κορμούς δέντρων, αχινοπόδια, θυμωνιές, από τα ριζιμιά και της πλαγιές του Ψηλορείτη, και φυτά που έχουν αρχίσει λόγω της άνοιξης και ξεραίνονται και τα οποία θα μπορέσουν να προσφέρουν στη μεγάλη φωτιά που είναι ο στόχος του Αρφανού.
Η μεγάλη μέρα για τον Ορφανό ή Αρφανό είναι το Μεγάλο Σάββατο… Τα ξύλα στοιβάζονται και ο στόχος είναι μόλις δυναμώσει για τα καλά η φωτιά την ώρα της Αναστάσεως, να μπορέσει το ύψος της φλόγας να έχει ξεπεράσει άλλων αρφανών τη φλόγα.
Νιπτήρας στις Βάρσες και Επιτάφιος με πέρλες
Χρόνια τώρα το Πάσχα στην Τρίπολη έχει συνδεθεί με την τελετή του Νιπτήρος στη Μονή Βαρσών, τον μοναδικό επιτάφιο με τις πέρλες στον Άγιο Βασίλειο και τις σούβλες των αρνιών, που ανάβουν σιγά- σιγά οι κληματόβεργες με το άγιο φως, αμέσως μετά την τελετή της ανάστασης και περιμένουν ντόπιους κι επισκέπτες να συναντηθούν την Κυριακή του Πάσχα, να γίνουν όλοι μια μεγάλη παρέα σε ένα παραδοσιακό γλέντι με τοπικά συγκροτήματα, που διαρκεί επί διήμερο από συνοικία σε συνοικία στην πόλη.
Τη Μεγάλη Τετάρτη στην ιερά μονή Αγίου Νικολάου Βαρσών τελείται ο ιερός Νιπτήρας. Στον προαύλιο χώρο του μοναστηριού στις 15.30 μ.μ. ο μητροπολίτης Μαντινείας Αλέξανδρος τελεί την αναπαράσταση του Νιπτήρος και πλένει, κατά πως ορίζει το ευαγγέλιο που διαβάζεται από τον εξώστη της μονής, τα πόδια δώδεκα μοναχών και ιερέων, που αναπαριστούν τους δώδεκα μαθητές του Ιησού, ενώ πλήθος πιστών παρακολουθεί την τελετή.
Τη Μεγάλη Παρασκευή το απόγευμα η περιφορά του Επιταφίου στο άλσος του Αγίου Γεωργίου στη βόρεια πλευρά της Τρίπολης είναι εντυπωσιακή μέσα στο δασάκι, ενώ το βράδυ στην κεντρική πλατεία της πόλης θα συναντηθούν περισσότεροι από 14 Επιτάφιοι. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί κάθε χρόνο ο Επιτάφιος του Αγίου Βασιλείου με τον περίτεχνο στολισμό του μοναδικό στην Ελλάδα. Ο στολισμός του Επιταφίου ξεκινά πολλούς μήνες πριν το Πάσχα και ολοκληρώνεται τα ξημερώματα της Μεγάλης Παρασκευής. Γίνεται αποκλειστικά και μόνο με πέρλες κι απαιτούνται περισσότερες από διακόσιες χιλιάδες, ενώ το τελικό αποτέλεσμα αποτελεί έργο τέχνης.
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, αμέσως μετά το Χριστός Ανέστη, από τον εξώστη του Μητροπολιτικού ναού δίνεται το σύνθημα κι ανάβουν με το αναστάσιμο φως οι κληματόβεργες σε όλες τις ψησταριές της πόλης, με πρώτες αυτές του δήμου στην πλατεία Άρεως, στην πλατεία Βαλτετσίου, στο Πάρκο Φιλοδένδρων, στο Άλσος του Αγίου Τρύφωνα, στη Μεταμόρφωση και στο Συνοικισμό Κολοκοτρώνη, προκειμένου ως το πρωί να »γίνουν» τα κάρβουνα για να αρχίσει του σούβλισμα των αρνιών.

Ρομαντικό Πάσχα στο Λεωνίδιο
Στην πρωτεύουσα της Τσακωνιάς, το Λεωνίδιο, μπορεί να βιώσει κανείς ένα από τα πιο ρομαντικά έθιμα του Πάσχα. Εδώ το βράδυ της Ανάστασης πλημμυρίζει ο ουρανός από πολύχρωμα αερόστατα που οι μικροί, και όχι μόνο, κάτοικοι της κωμόπολης ετοιμάζουν όλη την σαρακοστή με πολύ μεράκι και τα ανάβουν με το άγιο φως.Το θέαμα είναι μοναδικό ειδικά όταν ο καιρός είναι καλός και βλέπεις τα αερόστατα να ανεβαίνουν ψηλά και για ώρα να ταξιδεύουν ως τα νησιά του Αργοσαρωνικού.
Στο Λεωνίδιο ιδιαίτερη είναι και η ακολουθία της δεύτερης Ανάστασης, που τελείται το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, στην πλατεία 25ης Μαρτίου με το Ευαγγέλιο να διαβάζεται στην Τσακώνικη διάλεκτο. Αμέσως μετά χορεύουν τον μοναδικό Τσακώνικο χορό που έχει ενταχθεί στον κατάλογο άϋλης πολιτιστικής κληρονομιάς.
Σαϊτοπόλεμος στην Καλαμάτα
Ανήμερα το Πάσχα πραγματοποιείται στην Καλαμάτα το λαοφιλές έθιμο του σαϊτοπόλεμου. Πρόκειται για ένα λαϊκό έθιμο που η παράδοση θέλει να ξεκινά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν οι σαΐτες χρησίμευαν για να αναχαιτιστεί το τουρκικό ιππικό. Στις μέρες μας ο σαϊτοπόλεμος διοργανώνεται με την υποστήριξη του Δήμου Καλαμάτας.
Τη Μεγάλη Παρασκευή, κορυφώνονται τα γεμίσματα της σαΐτας από τους σαϊτολόγους για το βράδυ της Κυριακής του Πάσχα, αλλά και για την περιφορά του Επιταφίου που σε κάποιες γειτονιές της Καλαμάτας ρίχνουν σαΐτες. Ανήμερα το Πάσχα, στις 8.00 το βράδυ στην πλατεία Όθωνος, στο Ιστορικό Κέντρο της Καλαμάτας, τα μπουλούκια των σαϊτολόγων κάνουν το σαϊτοπόλεμο, ενώ συμμετέχει η Δημοτική Φιλαρμονική Καλαμάτας και προσφέρονται κεράσματα.
Μετά την παρέλαση των μπουλουκιών που συμμετέχουν στο σαϊτοπόλεμο, κάθε μπουλούκι σαϊτολόγων με επικεφαλής τον καπετάνιο, δείχνει την επιτηδειότητά του: κρότος, φωτιά και λάμψη, η δριμεία μυρωδιά της σαΐτας που καίγεται, οι στροβιλιζόμενοι σαΐτολόγοι… Είναι «ο χορός της φωτιάς» ή «το ζεϊμπέκικο της φωτιάς», όπως έχει αποκληθεί ο σαϊτοπόλεμος. Κάθε χρόνο χιλιάδες είναι αυτοί που συγκεντρώνονται και παρακολουθούν το σαϊτοπόλεμο, που εκτός από την Καλαμάτα το έθιμο αναβιώνει και σε κάποια χωριά στην ευρύτερη περιοχή.
Επιτάφιος με ψαροκάικα στον Τυρό Κυνουρίας
Οι κάτοικοι του Τυρού στην Κυνουρία, ενός χωριού που απλώνεται νωχελικά ανάμεσα σε μια από τις ανατολικές πλαγιές του Πάρνωνα και τα καταγάλανα νερά του Μυρτώου πελάγους, τηρώντας τις Τσακώνικες παραδόσεις γιορτάζουν μοναδικά το Πάσχα. Τη Μεγάλη Παρασκευή θα δείτε την περιφορά των δύο επιτάφιων στην παραλιακή οδό με την συνοδεία των ψαροκάικων, ενώ το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου από νωρίς τα μικρά παιδιά γεμίζουν τον μικρό κόλπο της ναυτικής πολιτείας απ” άκρη σ” άκρη με χιλιάδες κεριά, που ταξιδεύουν φωτίζοντας την θάλασσα και συμβολίζουν τις ψυχές των Τσακώνων ναυτικών και ψαράδων που έχουν χαθεί. Τη στιγμή της Ανάστασης και μόλις οι ιερείς ψάλλουν το Χριστός Ανέστη, οι Τσάκωνες μπουρλοτιέρηδες κάνουν τη νύχτα μέρα.
Στην ενορία της Μεταμόρφωσης στο λιμάνι του Τυρού, θα δείτε ένα από τα πιο φαντασμαγορικά έθιμα, το κάψιμο του Ιούδα μέσα στη θάλασσα, με την συνοδεία βεγγαλικών. Ένα έθιμο που χάνεται στα βάθη των αιώνων και φτάνει έως τις μέρες μας.
Η λιτανεία του Σταυρού στη Μάνη
Τη Δευτέρα του Πάσχα μετά τη Θεία Λειτουργία σε πολλά χωριά της Μάνης γίνεται η λιτανεία του Σταυρού με την εικόνα της Ανάστασης από σπίτι σε σπίτι σε όλο το χωριό. Ο ιερέας φτάνει σε κάθε σπίτι και μετά από μια σύντομη αναστάσιμη δέηση υπέρ υγείας των ενοίκων του σπιτιού, η οικογένεια προσκυνά τον αναστημένο Χριστό. Οι νοικοκυρές δίνουν στον ιερέα και στα παιδιά που τον συνοδεύουν, μια στολισμένη κουλούρα με κόκκινο αυγό και πολλά κεντίδια- που έχουν ζυμώσει με εφτάζυμο ζυμάρι και ψήσει την Μεγάλη Πέμπτη- μαζί με κουλούρια και κόκκινα αυγά.
Η λιτανεία σε κάποια χωριά καταλήγει στο νεκροταφείο. Εκεί περιμένουν οι συγγενείς των νεκρών έχοντας πάει κόκκινα αυγά και κουλούρια στα μνήματα και τελείται μνημόσυνο.
Το «μοιρολόι της Παναγιάς»
Στο Ηράκλειο και στο Λασίθι σύμφωνα με την παράδοση, τη Μεγάλη Πέμπτη κανένας δεν πρέπει να πιάσει στα χέρια του καρφί, σφυρί ή βελόνα, για να καρφώσει κάτι ή να ράψει, επειδή θεωρείται αμαρτία καθώς αυτή την ημέρα Σταυρώθηκε ο Χριστός. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής σε
χωριά της Πεδιάδας του Ηράκλειου- και όχι μόνο- νέοι και νέες κρατώντας ένα ξύλινο Σταυρό ψάλλουν πόρτα-πόρτα το λεγόμενο «μοιρολόι της Παναγιάς». Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής σε ορισμένα χωριά η περιφορά δεν γίνεται μόνο στους δρόμους, αλλά πηγαίνουν τον επιτάφιο και στο νεκροταφείο. Ο Σταυρός, που προπορεύεται του επιταφίου, μεταφέρεται σε ένα- ένα μνήμα.
Σε αρκετά στα χωριά μαζεύουν ξύλα που τα «κλέβουν» από σπίτια και τα συγκεντρώνουν στα προαύλια των εκκλησιών για να ανάψουν τη «φουνάρα». Πάνω στα ξύλα τοποθετούν ένα ομοίωμα του Ιούδα και την ώρα που ο ιερέας λέει το »Χριστός Ανέστη» βάζουν φωτιά και τον καίνε. Οι ήχοι της αναστάσιμης καμπάνας ακούγονται σχεδόν ολόκληρη τη μέρα σε πολλά χωριά. Μπορεί κάποιος να δει όμως να χτυπούν την καμπάνα, όχι ο νεωκόρος ή ο επίτροπος, αλλά γυναίκες, άνδρες ή παιδιά. Γιατί; Η παράδοση λέει ότι όποιος χτυπήσει την καμπάνα της Εκκλησίας την αναστάσιμη ημέρα δεν πρόκειται να τον πιάσει πονοκέφαλος όλο τον χρόνο.

Τα Μεγαλοπεφτήσια κοκκιναυγά
Ένα από τα σημεία αναφοράς της Πασχαλιάς αναμφίβολα είναι τα κόκκινα αυγά, που βάφονται Μεγάλη Πέμπτη και ο λαός μας τα αποκαλεί Μεγαλοπεφτήσια.
Όπως αναφέρει ο φιλόλογος-ερευνητής Σωτήρης Ρουσιάκης, σε όλα τα έθιμα των Μεγαλοπεφτήσιων κοκκιναυγών, διαφαίνεται η κρυμμένη δύναμη και ο αποτρεπτικός χαρακτήρας τους. Ακόμα και τα ταπεινά τσόφλια ήταν φορείς αυτών των ιδιοτήτων και είχαν ειδική μεταχείριση. Είτε τα έθαβαν στη γη, είτε τα πετούσαν στη φωτιά, μια που ήταν το αίμα του Χριστού και κάθε τι άλλο θα ήταν ασέβεια και ιεροσυλία που θα επέσυρε κακά για την οικογένεια.
Το Μεγαλοπεφτήσιο αυγό, έχει μακρά ιστορία που ξεκινά από τα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού. Αρκετοί, δε, πιστεύουν ότι συνεχίζει ακόμα πιο πανάρχαιες συνήθειες. Ο συμβολικός τους χαρακτήρας για την κρυμμένη ζωή, σύμφωνα με τον κ. Ρουσιάκη, φαίνεται πολύ καθαρά και σε ένα έθιμο από την πεδινή Θεσσαλία. Τα παλιά χρόνια, αναφέρει, οι νεόνυμφοι συνήθιζαν τη δεύτερη μέρα να πηγαίνουν επίσκεψη σε συγγενείς και φίλους ευχόμενοι το Χριστός Ανέστη.
Στην τσέπη τους είχαν «κρυμμένο» ένα κόκκινο αυγό, το οποίο αντάλλασαν σε κάθε σπίτι με άλλο κόκκινο αυγό. Έτσι, προσθέτει, η δύναμη του κόκκινου αυγού περνώντας από το χέρια του νέου ζευγαριού, που υπόσχεται απόκτηση παιδιών και συνέχεια οικογένειας και κοινότητας, πήγαινε σε όλο τον κόσμο όχι μόνο ως ένα ελπιδοφόρο μήνυμα ζωής, αλλά και ως μια πράξη κοινωνικής αποδοχής και επιβεβαίωσης.
 fimotro.blogspot.com