Ο ορθός λόγος θέλει συναίσθημα

Ο μεγάλος γάλλος κοινωνιολόγος και στοχαστής Εντγκάρ Μορέν διεκδικεί μια νέα πλανητική ηθική που θα στηρίζεται στη συμβίωση, στη συμπόνια, στην αλληλεγγύη και στην αγάπη

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  27/07/2014 05:45

Ο Εντγκάρ Μορέν στο βιβλίο αυτό παρουσιάζει τη μέθοδο, τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να αναγεννηθεί ο ανθρωπισμός πάνω στα θεμέλια ενός ορθού λόγου που θα συνυπάρχει με το συναίσθημα

32

emailεκτύπωση  

Edgar Morin
Η Μέθοδος
6. ΗθικήΜετάφραση Γιάννης Καυκιάς.
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2013,
σελ. 301, τιμή 19,17

«Η αγάπη και η συμπάθεια, από μιαν ορισμένη σκοπιά, είναι λειτουργίες χάρη στις οποίες προσπελάζουμε την ουσία των πραγμάτων... Από τον τρόπο ύπαρξης της αγάπης και της συμπάθειας συνάγονται συμπεράσματα προς όφελος της ενότητας του κόσμου...» έγραφε ο Μαξ Σέλερ (Φύση και μορφές της συμπάθειας. Συμβολή στη μελέτη της θυμικής ζωής, μετ. Κ. Κ. Παπαγιώργης, εκδόσεις Καστανιώτη, 2003).

Ο Σέλερ πίστευε ότι δεν είναι τόσο οι ορθολογιστικές απόψεις που θα μας πείσουν για μια ηθική συμπεριφορά όσο το συναίσθημα και η συμπόνια. Και η συμπάθεια, άλλωστε, είναι μια μορφή ορθολογισμού, που απαιτεί διανοητικές ικανότητες, αντίληψη του εαυτού και του άλλου και σύγκριση. Την άποψη αυτή για τον ρόλο του συναισθήματος στην ηθική διατυπώνει από άλλη σκοπιά ο Εντγκάρ Μορέν στον 6ο τόμο του έργου του Η Μέθοδος που φέρει τον υπότιτλο Ηθική.

Ο σπουδαίος γάλλος στοχαστής πιστεύει ότι η ηθική είναι μια ατομική πράξη σύνδεσης με τον άλλον, με την κοινωνία, με το ανθρώπινο είδος, και έχει τις ρίζες της στην κατανόηση, στην υπερνίκηση του εγωισμού, στην αυτοκριτική και στην ψυχική αγωγή που αποτελούν απαίτηση της εποχής μας. Η πλανητική ηθική, την οποία υποστηρίζει, είναι μια ηθική της συμβίωσης με άξονα τη συμπόνια, την αλληλεγγύη και την αγάπη που αποτελεί «το φάρμακο για το άγχος, είναι η απάντηση στον θάνατο, είναι η παρηγοριά. Είναι ο δόκτωρ Λαβ που μπορεί να σώσει τον Μίστερ Χάιντ» γράφει χαρακτηριστικά (σελ. 290).

Ο Μορέν στο βιβλίο αυτό παρουσιάζει τη μέθοδο, τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να αναγεννηθεί ο ανθρωπισμός πάνω στα θεμέλια ενός ορθού λόγου που θα συνυπάρχει με το συναίσθημα. Η κυριαρχία μόνο του ορθολογισμού είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη των επιστημών και τη δημιουργία των διαφόρων κλάδων τους. Ομως η υπερ-εξειδίκευση καλλιέργησε ταυτόχρονα και την ανευθυνότητα για ό,τι βρίσκεται έξω από τον τομέα ειδίκευσης του καθενός και την αδιαφορία για τις συνέπειες των εφαρμογών της επιστήμης στην προστασία του ανθρώπου. Η επιστήμη, δηλαδή, αποκόπηκε τελείως από την ηθική με αποτέλεσμα η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του 20ού αιώνα και η κυριαρχία του τεχνο-οικονομικού υπολογισμού να φέρουν συνάμα και δυνάμεις καταστροφής. Η παγκόσμια οικονομική κρίση, οι πόλεμοι, οι διωγμοί, η δυσφορία μπροστά στη ρευστότητα των καιρών και η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων είναι μερικά από τα δεινά που ταλανίζουν την ανθρωπότητα σήμερα. Ωστόσο ο Μορέν πιστεύει ότι οι χαλεποί αυτοί καιροί μπορούν να οδηγήσουν στην αναζήτηση λύσεων για μια καλύτερη ζωή και στην ανάδυση των δημιουργικών δυνάμεων που ενυπάρχουν στο άτομο και την κοινωνία, συχνά σε λανθάνουσα μορφή.

Η κατανόηση, κατά τον συγγραφέα, αποτελεί τη βάση της ηθικής που θα καταστείλει την εσωτερική μας ωμότητα και θα οδηγήσει σε έναν ριζικό εκπολιτισμό. Κατανοώ, όμως, δεν σημαίνει δικαιολογώ, αθωώνω, αποφεύγω να κρίνω. Σημαίνει καταλαβαίνω τα εσωτερικά κίνητρα που οδήγησαν κάποιον σε μια πράξη, και λαμβάνω υπόψη μου ότι μέσα στην πολυπλοκότητα του σύγχρονου κόσμου, που αλλάζει συνεχώς και όπου όλα είναι ρευστά, τα αποτελέσματα της δράσης δεν εξαρτώνται μόνο από την πρόθεση του δρώντος, αλλά και από τις ιδιαίτερες συνθήκες του περιβάλλοντος.

Πολύ συχνά, τονίζει ο Μορέν, καταλήγουμε σε λανθασμένες ερμηνείες καθώς παραβλέπουμε τις πολιτισμικές διαφορές και οι γνώσεις μας βασίζονται σε απλές πληροφορίες. Ετσι δεν κατανοούμε τον άλλον, δημιουργούνται παρεξηγήσεις και εσφαλμένες αντιλήψεις με συνέπειες την εχθρότητα, την περιφρόνηση και το μίσος. Γράφει χαρακτηριστικά: «Μέσα από τη λογοτεχνία μπορούμε να καταλάβουμε τον Γιάννη Αγιάννη και τον Ρασκόλνικοφ, διότι περιγράφονται στις συνθήκες που ζούσαν, με την υποκειμενικότητά τους, με τα συναισθήματά τους. Αυτή η κατανόηση λείπει στην πραγματική ζωή. Στον κόσμο της πληροφόρησης και των ΜΜΕ οι ειδήσεις θα έλεγαν σύμφωνα με τον Alain de Botton για τον Οθέλλο: Ενας μετανάστης, τρελός από ζήλια, σκοτώνει την κόρη ενός γερουσιαστή. Για τον Οιδίποδα Τύραννο: Ενας μονάρχης ενέχεται σε σκάνδαλο αιμομιξίας. Για τη Μαντάμ Μποβαρί: Μια μοιχαλίδα, μανιακή καταναλώτρια που καταχρεώθηκε, παίρνει δηλητήριο» (σελ. 161).

Η κατανόηση να διδάσκεται στα σχολεία
Ο Εντγκάρ Μορέν προτείνει την εισαγωγή της διδασκαλίας της κατανόησης στο δημοτικό, στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και στο πανεπιστήμιο, γιατί μόνο αυτή μπορεί να φέρει τη συναδέλφωση όλων μας και να εδραιώσει την αντίληψη ότι όλοι είμαστε «τέκνα της Γης-Πατρίδας».

Η κατανόηση, κατά τον Μορέν, προϋποθέτει τη συμπάθεια και την ενσυναίσθηση. Η κοινότητα και η ένταση των συναισθηματικών σχέσεων είναι βασικό στοιχείο της κατανόησης, γι' αυτό και επιδιώκει τη συναισθηματική εμπλοκή με τον άλλον. Αλλωστε ο άνθρωπος δεν υπάρχει μόνο εντός του πολιτισμού, αλλά και εντός της φύσης και εκεί διαπιστώνουμε ότι ριζώνει η κοινότητα: «Τα μυρμήγκια, οι τερμίτες, οι μέλισσες αφοσιώνονται αυτόματα στην κοινότητα. Τα θηλαστικά, παρότι ανταγωνίζονται μεταξύ τους όταν πρόκειται για την τροφή ή για το ζευγάρωμα, είναι αλληλέγγυα όταν πρόκειται για την κοινή άμυνα ή το κυνήγι» (σελ. 209).

Στον σύγχρονο κόσμο, όπου με την υπερβολική πολυπλοκότητα καταργούνται οι υποχρεώσεις και χαλαρώνουν οι κοινωνικοί δεσμοί, η συνοχή της κοινωνίας δεν θα εξασφαλιστεί μόνο με «δίκαιους νόμους» και απρόσωπες κοινωνικές δομές, τονίζει ο συγγραφέας. Η ηθική συμπεριφορά θα επιτευχθεί με αλληλεγγύη, συνεννόηση και πρωτοβουλία των ανθρώπων που θα συνειδητοποιήσουν ότι ανήκουν σε μια κοινότητα στην οποία καθένας έχει το μερίδιο της ευθύνης του απέναντι στον άλλον, ο οποίος ποτέ δεν είναι καθ' ολοκληρίαν διαφορετικός.

Η Ηθική του Εντγκάρ Μορέν είναι ένα σπουδαίο βιβλίο, ένας οδηγός για τη ζωή και την αντίσταση στην ωμότητα του κόσμου, στο οποίο ο στοχασμός του συγγραφέα ξεδιπλώνεται με απλά λόγια και σε μια πολύ καλή μετάφραση.

Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

ΠΗΓΗ : " http://www.tovima.gr   "